مطالبی از شهر سازی تاریخی در ایران

مطالبی از شهر سازی تاریخی در ایران

پیش گفتار

منبع اینترنت و اطلاعات و گردش های تاریخی شخصی.

کاخ بزرگ بیشاپور

      شاپور اول به جز طاق کسری پروژه های عظیم شهر سازی و معماری دیگری را نیز به اجرا گذارد.  یکی از این پروژها احداث شهر بیشاپور و مهمترین مجموعه آن کاخ بزرگ بیشاپور است بنای کاخ بیشاپور پس از پیروزی شاپور اول بر والرین امپراطور روم در سال 260 قبل از میلاد ساخته شد در کاخ بیشاپور تالار بار عام به وسعت 500 متر مربع است گنبدی به ارتفاع 25 متر دارد در هر ضلع این اتاق سه ایوان تعبیه شده که آنها را از سنگ واجر با ملات ساخته اند.  آرایش وسیع گچبری این کاخ بهترین نمونه موجود از تزیینات داخلی یک کاخ ساسانی را نشان می دهد،  در دیوار های تالار بار عام شصت و چهار طاقچه به شکلی استادانه ای ساخته شده است،  بسیاری از نقش برجسته های آرایشی آن از هنر های اشکانی اقتباس شده،  این مجموعه همچنین دارای معبدی به نام آناهیتا می باشد،  این معبد مکعب شکل دارای اضلاعی به اندازه 14 متر و مصالح آن سنگ های حجاری شده اند،  که بدون ملات در کنار هم قرار گرفته اند،  و معبد را شکل داده اند،  این مکان برای تقدیس آب بوده و به فرشته آب یعنی آناهیتا تعلق داشته است.

   تاریخچه شهر تاریخی بیشاپور

      این شهر تاریخی که حدود دویست هکتار و سعت دارد در فاصله 23 کیلومتری شمال غربی شهر فعلی کازرون قرار دارد.  بنابر اطلاعات دقیق و مکتوب که در مرکز شهر بر روی دو ستون یادبود نوشته شده، این شهر در زمان شاپور اول (272-241 میلادی) دومین و یکی از مقتدر ترین پادشاهان ساسانی و توسط یک معمار سوری بنام « اپسای» دبیر طراحی و ساخته شد،  و بنابر همین کتیبه ، شاپور در سال 24 سلطنتش از شهر بیشاپور بازدید نموده است.

      صرف نظر از اینکه خاستگاه شاهنشاهی ساسانیان سرزمین فارس بوده،  آب فراوان، هوای مساعد، زمین های حاصلخیز،  چشمه ها و موانع طبیعی و قرار گرفتن در مسیر جاده شاهی،  باعث شد شاپور پس از پیروزی بر والرین (امپراطور روم) این محل را برای بنای شهری که نام خود را برآن نهاد، انتخاب نماید.  این شهر در کنار شهر هائی همچون استخر، داراب گرد، اررجان، اردشیر خوره از مهمترین شهر های استان فارس در عهد ساسانی بوده،  و تا زمان سلطنت بهرام دوم رونق خود را حفظ کرد، اما پس از آن به علت توجه پادشاهان ساسانی به غرب قلمرو خود (تیسفون) رونق آن کمتر شد. با ورود اسلام به ایران به تدریج رونق و آبادی از این شهر رخت بر بست و به جای آن گازرگاه (کازرون فعلی) رونق می یابد اما در هر حال بیشاپور همچنان به حیات خود ادامه می دهد، به طوری که در قرون سوم تا پنجم هجری قمری این شهر مورد ستایش مورخان و جغرافی دانان بزرگی چون استخری، ابن بلخی و... قرار گرفته است.

   تاریخچه حفاری در شهر بیشاپور

      در بین سال های 1319 – 1314 هجری شمسی برای اولین بار ژرژ سال و دکتر گیرشمن نمایندگان اعزامی از موزه لوور پاریس،  اقدام به عملیات کاوش باستان شناسی در این شهر تاریخی نمودند و بنای رفیع و چهار گوشی را که با سنگ های «دوجداره» ساخته شده بود،  آتشگاه نامیدند و تالار عظیم و سر پوشیده وسیعی را به نام کاخ اختصاصی و مکان دیگری را به نام جایگاه نذورات و یک ایوان مزین به موزاییک را به دنیای باستان شناسی و تاریخ معرفی کردند.  این حفاری ها ادامه نیافت و برای مدت 30 سال متوقف گردید.

      سرانجام اداره کل باستان شناسی و فرهنگ عامه تصمیم گرفت با اعزام یک گروه باستان شناسی ایرانی به سر پرستی دکتر سرفراز عملیات کاوش در بیشاپور را به منظور روشن ساختن چگونگی حفاری های گذشته و ظاهر ساختن اسکلت این شهر آغاز نماید.  در بهمن ماه 1347 هیات باستان شناسی در شهر شاپور مستقر گردید،  و شروع به کار کرد.  این عملیات حدود 10 سال به طول انجامید که با همت و تلاش شبانه روزی هیات باستان شناسی به ویژه استاد گرانقدر آقای دکتر سرفراز،  برج و باروی شهر،  معبد آناهیتا، کاخ شاپور، مسجد دوره اسلامی، ستون های یادبود و برخی آثار ارزشمند دیگر سر از خاک بیرون آورد. عملیات این گروه نیز در سال 1357 متوقف گردید.

      مجددا در بهمن سال 1375 عملیات حفاری این شهر به سر پرستی دکتر سرفراز آغاز گردید اما در اردیبهشت 1376 متوقف ماند.  پس از آن چند فصل حفاری توسط آقایان مهندس مهریار و نوروزی صورت گرفت و از سال 1382 مهندس امیری بعنوان مسئول پروژه بیشاپور تعیین شده است.

   مشخصات شهر بیشاپور

      شهر تاریخی بیشاپور با موهبتی که طبیعت زیبای جلگه شاپور در دشت سبز کازرون و رودخانه با صفای چشمه ساسان در اختیار آن گذارده بود و با استفاده از فرمها و موتیف های تمدن های دیگر در امر هنری و تزئینی و بر اساس و خواست و رویا های بزرگ و جاه طلبانه شاهی، چنان با دقت طراحی و اجرا شده که با زیباترین و ثروتمند ترین شهر های دنیای متمدن آن زمان مانند انطاکیه عروس زیبای شهر های بیزانس (روم شرقی) رقابت می کرد و به از آن بود.

      شهر بیشاپور براساس طرحی جدید (هیپوداموس) به صورت مربع مستطیل ساخته شده و تا قرن هفتم هجری قابل سکونت بوده است.  دو خیابان شمالی – جنوبی و شرقی – غربی،  شهر را به چهار قسمت تقسیم نموده و هر کدام از این خیابانها به یکی از دروازه های شهر راه داشته است.  دروازه اصلی شهر در ضلع غربی بوده که امروز بقایای پل آن موجود است.  این شهر از چهار طرف محافظت می شده است.  در ضلع شمالی قلعه دختر و دیوار برج مانند،  در ضلع غربی رودخانه شاپور در ضلع شرقی و جنوبی،  خندق از شهر محافظت می نموده است.

   بیشاپور شامل دو قسمت است:

  1 –  ارگ سلطنتی که بنا های شاخص دوره ساسانی مثل معبد آناهیتا، تالار شاپور، ایوان موزائیک، کاخ والرین و ... را شامل می شود.

  2-  قسمت عامه نشین شهر که بخش و سیعتر شهر را شامل می شود و در برگیرنده خانه های مسکونی، اماکن عمومی مثل حمام، کاروانسرا، بازار و ... می گردد.

      جغرافی دانان مسلمان از بیشاپور به نام های به شاپور - به اندیوشاپور - ویه شاپور - شاپور - بیشاور - بیشاپور نام برده اند،  که همگی نام بیشاپور مرکز ایالت و کوره شاپور خوره بوده است.

   معرفی آثار تاریخی بیشاپور

      شاهکار حجاری های عصر ساسانی در تنگ چوگان در مجاورت شهر بیشاپور و برکرانه رودخانه شاپور باقی مانده است.  شش نقش برجسته در دو طرف تنگ چوگان حجاری شده است،  نقش ها بیانگر پیروزی ها و تاجگذاری پادشاهان ساسانی است،  از مجموع شش نقش،  سه نقش بیانگر پیروزی شاپور بر والرین امپراطور روم می باشد،  و سه نقش دیگر مربوط به پیروزی بهرام دوم بریاغیان،  تاج ستانی بهرام اول از مظهر اهورامزدا و پیروزی شاپور دوم بر یاغیان و دشمنان است.

تصویر کاخ بزرگ بیشاپور،  عکس شماره 7933.

 کلیک کنید:  تماس و نظر

معبد آناهیتای بیشابور

      با توجه به قداست و اهمیت آب در آئین زرتشت و در بین آریائی ها،  معابدی برای نیایش و ستایش آب ساخته شد که معبد آناهیتا (الهه آب) یکی از مهمترین آنها به شمار می آید. به نظر می رسد که شاهان اولیه ساسانی هرگز از اجرای این فریضه دینی که موجب رضایت خاطر اهورامزدا و جلب قلوب مردم می گردید غافل نبوده اند،  برای ایزد آناهیتا که فرشته دودمان و پیروزی آنها محسوب می شد معابد و نیایشگاه ساختند و مقام آن را به درجه اهورا مزدائی ارتقاء دادند.  آثار و اسنادی از این ستایش بر روی پایه ستون های مکشوفه شوش و همدان وجود دارد،  که اردشیر موسس شاهنشاهی ساسانیان،  می گوید «ایزدان مهر و آناهیتا مرا یاری کردند» و اضافه می کند «بشود که اهورا مزدا، آناهیتا و میترا مرا در پناه خود گرفته و از هر کینه و خصومتی حفظ کنند» .

      بنای معبد آناهیتا در بیشاپور نه تنها از نظر معماری بی نظیر و فوق العاده است، بلکه از لحاظ رعایت دستگاه های تنظیم و تقسیم کننده و کنترل جریان آب نیز نظیر نداشته است،  و شاید فقط بتوان آن را با معبد ناهید استخر مقایسه کرد.

      برای ایجاد چنین پرستشگاه عظیم محوطه ای به ابعاد 7×23×27 متر در عمق زمین خاکبرداری شده،  و شالوده آن بر طبق نقشه و طرح تنظیمی پیش بینی شده به نحوی گذارده شد تا آب رودخانه شاپور که در فاصله 250 متری این مکان قرار دارد انشعابی از آن به درون این بنا جاری گردد.

      البته پیش از احداث این معبد در این مکان قنات جریان داشت و معماران و سازندگان ساسانی با توجه به گذر آب بگونه ای معبد را انتخاب و شالوده ریزی کرده اند،  که از این موقعیت مناسب حداکثر استفاده را برای گردش آب در آن به عمل آید.  هنور بقایای این قنات قدیمی در انتهای دالان غربی قابل رویت است.  این بنای مکعب شکل که از سطح زمین های اطراف خود در حدود 6 متر پائین تر ساخته شده از 14 متر ارتفاع آن فقط 8 متر از سطح طبیعی اطراف نمایان بوده و بقیه سطوح به علت سردابه ای بودن در عمق زمین قرار گرفته.  در صحن داخلی آن آبگیر کم عمقی با گنجایش 60 متر مکعب آب ساخته شده و اطراف آن سکوئی بوجود آمده که نیایشگران می توانستند هنگام اجرای مراسم مذهبی بر روی آن گرد آیند.  این سکو از قطعات سنگ های بزرگ حجاری شده فالبی به ابعاد 47×140 سانتی متر ساخته شده است.  در وسط هر یک از ورودیها مجرای آبی در داخل سنگ های زیر کف پوش درگاه حجاری شده است تا از هر سه طرف بنا، در مواقع لزوم (احتمالا در اعیاد و جشنها و مراسم مذهبی)  آب به درون معبد جاری شود.  مجرای خروجی آب چاهیست که 4 متر عمق دارد و برای احداث آن محوطه ای را به طول و عرض 180 سانتی متر خاکبرداری نموده اند،  که با 4 قطعه سنگ 90×90 سانتی متر از نوع سنگ های کف پوش معبد پوشیده می شده است،  به طوریکه هم آهنگی و روپوش چاه با کف آبگیر بطور یکنواخت رعایت می شده،  و مجرای خروجی آب کاملا از نظر پنهان بوده است.  نحوه ورود و خروج آب در این معبد تابع نظم و ترتیبی خاص بوده،  که حتی المقدور آب معبد پاک و تازه باشد،  و به همان اندازه که آب از سه طرف وارد می شود از مجرای سه گانه به تدریج و غیر محسوس به زمین فرو می رود.  دقت و رعایت چنین امری برای گردش آب اهمیت و احترام خاص مذهبی و توجه به نیای فرشته آب را در آن زمان کاملا نشان می دهد.  با توصیفی که به عمل آمد معلوم می شود که در این مکان نوازش و بازی با آب و نیایش آب بیش از هر چیز دیگری مورد توجه بوده است.

   جایگاه نذورات (ستون های یادبود)

      این ستونها در حاشیه خیابان شرقی-غربی که از مرکز شهر می گذرد و خیابان شمالی و جنوبی را قطع می کند قرار دارد.  بر روی این دو ستون کتیبه ای به خط پهلوی اشکانی و ساسانی وجود دارد،  که در واقع سند تاریخی شهر سازی بیشاپور است،  که متن آن بدین شرح می باشد:  «در فروردین ماه سال 58 از آتش اردشیر (در) سال 40 از آتش شاپور از آتش های شاهی (در) سال 24 این تصویر (پیکره) به بغ مزداپرست شاپور شاهان شاه ایران و انیران که چهره از ایزدان دارد فرزند به بغ مزدا اردشیر شاهان شاه ایران که چهره از ایزدان دارد نوازنده خدایگان پاپک شاه (این) کار اپسای دبیر از شهر حران از خاندان خویش … و بدین روال زمانی به بغ مزدا شاپور شاهان ایران و انیران که چهره از ایزدان دارد (بدین جا آمد) و زمانی که شاهان شاه این پیکر را دید (ایستاده) به اپسای دبیر سیم و بندگان و کنیزان و باغها و دارائی بخشید».  تندیسی از شاپور اول در میان این دو ستون وجود داشته است که متاسفانه با گذشت زمان ازبین رفته است. ارتفاع این ستونها از کف تا انتها به حدود 9 متر می رسد.

   تالار تشریفات

       تالار عظیم تشریفات در جنوب شرقی معبد آناهیتا قرار گرفته است.  مساحت آن 781 متر مربع است. شاید بتوان آن را در ردیف اولین و بزرگترین آثار معماری گنبد دار زمان ساسانی محسوب کرد.  این تالار مرکب از چهار ایوان متقابل و متقارن است که بر فراز آن گنبدی شلجمی شکل که 25 متر ارتفاع داشته قرار دارد.  صحن مرکزی تالار به صورت مربع شکل است.  این بنا دارای 64 طاقچه است که با موتیف های مختلف گچ بری نظیر برگ کنگر برگ مو (درخت انگور) و نقوش تزئینی به صورت طرح های چلیپا شکل که نشان دهنده خلاقیت معماران عصر ساسانی است تزئین یافته و با گچ بری های زیبا تزئین شده است.

   ایوان موزائیک

      این ایوان دارای 25/11 متر طول و 6/10متر پهناست و با طاق هلالی شکل پوشش یافته بود.  در کف این ایوان با مزائیک های رنگین که با طرح های تزئینی منقوش شده مفروش بوده است.  این موزائیک ها که از ارزشمند ترین و نفیس ترین آثار بدست آمده از شهر بیشاپور است،  زینت بخش موزه های لوور پاریس و موزه ایران باستان تهران است.  رنگ های به کار رفته در این موزائیک ها و طراحی زیبای آن بسیار چشمگیر است،  به طوریکه مجموع این موزائیک ها به صورت یک فرش یکپارچه زیبا به نظر می رسید.  هنوز آثار کمی از این نوع موزائیک ها به صورت نواری در کناره های دیوار این ایوان وجود دارد.

کلیک کنید:  تمدن جدید کنترل انرژی

کلیک کنید:  شهر های تاریخی و باستانی ایران

کلیک کنید:  تاریخ مستند سازی های تقلبی و القا دروغهای تاریخی

آبی= روشنفکری و فروتنی،  زرد= خرد و هوشیاری، قرمز=  عشق و پایداری،  مشروح اینجا

    توجه:  اگر وبسایت ارگ به هر علت و اتفاق،  مسدود، حذف یا از دسترس خارج شد،  در جستجوها بنویسید:  انوش راوید،  یا،  فهرست مقالات انوش راوید،  سپس صفحه اول و یا جدید ترین لیست وبسایت و عکسها و مطالب را بیابید.  از نظرات شما عزیزان جهت پیشبرد اهداف ملی ایرانی در وبسایت بهره می برم،  همچنین کپی برداری از مقالات و استفاده از آنها با ذکر منبع یا بدون ذکر منبع،  آزاد و باعث خوشحالی من است.

ارگ   http://arq.ir

کلیک کنید:  تماس و نظر