عقل، دیدگاه، نظریه، فرضیه

آیا شما می دانید تحقیق و روش تحقیق چیست، و تا کنون چه تحقیقی انجام داده اید؟

شناخت دانایی و تاریخ فکر

سپاس محققان را که از پیدایش تمدن بشری و در طول تاریخ و تمام حکومتها، با تحقیق و تعلیل در موضوعات گوناگون زندگی و سرنوشت بشر را تغییر داده و بهتر و مناسب تر نموده اند. تحقیق کنندگان، فلاسفه و دانشمندان برای آگاهی از حقایق و واقعیت های جهان هستی و همچنین کشف چگونگی پدیده ها به منابع مختلفی متوسل شده اند. عده ای عقل را به وسیله استدلال و برهان، گروهی تجربه را به وسیله حواس، جمعی قلب و دل را به وسیله تزکیه آن، تعدادی وحی رااز طریق کتب آسمانی و توده ای همه این ها را منبع شناخت آفرینش دانسته اند. بنا بر این شناخت عقل، علم، دیدگاه، مهمترین های پیش دانایی است، که هر فرد وقتی وارد کارگاه فکر سازی و دنیای تحقیق می شود باید بداند.

عقل ــ تا قبل از نو بورژوازی که به رنسانس معروف است، عقل گرایی که عقل گرایی سنتی می گویند، عمد تاً بر پایه روش به اصطلاح ارسطویی تحت عنوان مبنای شناخت حقیقت تلقی می شد. در تفکر عقل گرایان روش قیاسی مبنای کار است، بدین معنی که با استدلال و روش منطقی و تحلیل عقلانی فرد می تواند حقایق را کشف نماید. در تفکر تجربی کارهای کاوشی و جستجویی مورد پسند است، بدین معنی که با مشاهده و آزمایش و شناخت ماهیت پدیده ها، می توان با شناخت جزیی ها و ارتباط آن ها با یکدیگر به نهایت و کلیت پی برد، و قوانین و نظامات کلی را نتیجه گیری کرد. عقل به عنوان ابزار شناخت دیدگاه عقل گرا، تا چه اندازه قادر به کشف حقیقت اشیا و پدیده ها می باشد، و تا چه اندازه خطا و اشتباه در آن راه ندارد.

علم ــ که به طور کلی به دو قسم تقسیم می شود: علم حضوری و علم حصولی. علم حضوری یعنی اینکه واقعیت معلوم، پیش انسان حاضر باشد و واسطه و صورتی در کار نباشد، مانند علم به خود یا علم به ترس خود به عنوان یک مفهوم کلی. علم حصولی یعنی علمی که بر اساس مفهوم و واقعیت خارجی و با واسطه برای انسان حاصل می گردد، مانند علم به اشیا خارج. علم حصولی خود به دو قسم تصور و تصدیق تقسیم می شود. علم از چگونگی واقعیت و صفات آن بحث می کند، و در واقع به بیان آنچه هست می پردازد.

دید گاه ــ به اشکال مختلفی ابراز می شود، دیدگاه تجربه گرایی و پوزیتیویسم، دید گاه عقل گرایی، دیدگاه استنباطی، دیدگاه ساختاری، دیدگاه هرمنوتیک. دیدگاه تجربه گرایی، که در مقابل عقل گرایی سنتی شکل گرفت و سابقه آن در قرون جدید به دوره پدیده بورژوازی علمی باز می گردد. که البته ابتدا این طرز فکر از قرن 10 تا 14 میلادی در ایران بزرگ و قاره کهن شکل گرفته بود، و اندیشمندان ایرانی بسیاری معروف آن است. بعداً انتقاداتی بر این مکتب وارد گردید، این دیدگاه وسیله شناخت را حواس آدمی می داند، با بکار گرفتن منطق نوین در جهت تحلیلی - منطقی تغییر مسیر داد. آنها معتقد بودند شناختی اعتبار دارد، که به وسیله یکی از حواس قابل درک باشد بدین لحاظ پوزیتیویسم به تجربه و آزمایش و مشاهده اصالت می دهد، و روش استقرایی را برای دستیابی به کلی ها و به عبارتی به قوانین کلی و علمی می پسندد. دیدگاه عقل گرایی، بر اساس روش استدلال قیاسی استوار است، و اعتقاد دارد که حواس انسان هیچگاه کلیت و ضرورت اصول و مفاهیم را در نمی یابد، و لذا منشا دیگری به نام عقل ضرورت دارد. نهادینه این دیدگاه به دوره ساسانیان به ویژه بزرگمهر باز می گردد، که در آن رابطه منطقی بین سپیدی و سیاهی، کبری و صغری، و نتیجه برخورد و تضاد بر قرار می گردید.

دیدگاه استنباطی، استنباط یا تفهم را به عنوان روش خاص علوم اجتماعی می پذیرد، از میانه انقلاب صنعتی با طبقه بندی و تفکیک علوم، روش استنباطی در برابر روش های توضیحی علوم طبیعی شکل گرفت. دیدگاه ساختاری، که دو اندیشه دارد. نظریه ای درباره برنامه های پژوهشی است، که نظریه ها را مجموعه های ساختاری می دانند. نظریه دیگری درباره پارادایم ها و انقلاب های علمی است، که نظریه های علمی را نوعی ساختار پیچیده می داند، این دیدگاه در سال 1962 در کتابی تحت عنوان ساختار انقلاب های علمی مطرح شده است. ویژگی عمده این نظریه تأکید بر جنبه انقلابی پیشرفت های علمی دارد، به طوری که در طرد و رد یک ساختار نظری و جایگزینی آن با ساختار ناسازگار دیگر است. در این نظر انقلاب علمی عبارت است، از طرد یک پارادایم و قبول پارادایم جدید، نه از سوی یک دانشمند به تنهایی، بلکه از سوی جامعه علمی مربوط در تمامیت آن. دیدگاه هرمنوتیک، که به مفهوم تفسیر متون مذهبی و ادبی به ادبیات و زبان یونانی باز می گردد، این نظر دارای سابقه ای طولانی است، و به منزله مکتبی فلسفی و نظریه ای عمومی برای علوم انسانی و اجتماعی مطرح شده. از هرمنوتیک برداشت های متعددی ارائه شده است نظریه بنیادی روش شناخت برای علوم انسانی و سرانجام نظریه فهم وجود در سنت اصالت وجودی.

مفهوم تحقیق علمی

تقریباً همه انسان ها برای یافتن پاسخ سئوال ها و حل مشکلات خود ناچار به کاوش هستند، می توان گفت که همه مشغول تحقیق هستند، ولی آنان تشریفات و آداب یک تحقیق علمی و اساسی را رعایت نمی کنند. به علاوه این تحقیقات نتایج کاربری فردی دارد، و معمولا تکراری است، یعنی در حوزه معرفت شناسی بشر مطلب تازه ای ارائه نمی کند. اصطلاح تحقیق علمی اطلاق خاص دارد، و می توان آن را برای نوع خاصی از فعالیت های تحقیقاتی به کار برد، که در آن فرهنگ یاد گیری رعایت شده باشد. این تحقیقات مشخصات کلی مخصوص به خود دارد، منجمله، بر خوردار بودن از آداب و تشریفات خاص، توسعه قلمرو معرفت، شناخت حاصل از نتیجه و تحقیق در بیرون ذهن واقعیت و ما به ازای خارجی داشته باشد. تحقیق علمی تلاش کاوش گرانه با آداب خاصی و نظام یافته جهت کشف مجهولی است، که به منظور گسترش علم و دانش انجام شده باشد.

تحقیقات علمی فلسفه ای روشن و بدیهی دارد، زیرا نیاز فطری بشر به تحقیقات علمی امری بدیهی است، زیرا انسان فطرتا جستجوگر است، و می خواهد تا حد امکان همه چیز را بداند و رموز جهان را کشف کند. به علاوه کاوش گری انسان هیچوقت به پایان نمی رسد، والبته انسان علاقه مند به کشف ناشناخته برای پاسخ گویی به نیاز های حیاتی خود است. انسان از بدو حیات تا مرگ با مسائل گوناگون رو به رو می باشد، و حجم دانش بشر ترکیبی از معارف گوناگون است، علوم الهی و ماورا الطبیعه، علوم انسانی و اجتماعی، علوم مادی و طبیعی.

هدف تحقیق علمی ــ هدف اصلی تحقیق معلوم کردن مجهول و به عبارتی حل مسئله و یافتن پاسخ برای آن است، و معلومات و قضایای کلی علمی دارد. اصول و قوانین علمی که جزو امور مسلم و عمد تا تبیین کننده مبانی علم و روابط علت و معلولی است. حقایق علمی که جنبه توصیفی دارد و به بیان ماهیت، ویژگی ها و ابعاد واقعیت ها نظیر اشیا، پدیده ها، حالات، افکار و خصوصیات آن ها می پردازد. مدل ها که منعکس کننده روابط نظام یافته متغیر ها، عوامل و عناصر در عالم واقع و جهان خلقت است. نظریه هایی که ماهیتی کلی و تعمیم یافته دارند و حقایق و واقعیت ها را تبیین می کنند و توضیح می دهند و در واقع نظریه ها پیش نویس اولیه امور مسلم و قطعی علمی محسوب می شوند. در شکلی واقعی تر و عملیاتی می توان هدف تحقیق علمی را، بررسی و ارزیابی نظریه ها به منظور ارائه نظریه جدید، برای حل مشکل.

آموزش روش تحقیق علمی نیز اهداف خاص خود را دارد، سه مورد مهم آن، فراگیری روش وصول به حقایق و کشف مجهولات، کسب مهارت لازم برای اجرای پروژه های تحقیقاتی، کسب مهارت لازم برای تهیه پایان نامه های تحصیلی. تحقیق علمی به عنوان فرایند کشف مجهول و یافتن پاسخ برای مسئله یا مسائل، ویژگی ها و قواعدی دارد، استفاده از تکنولوژی ارتباطی و اطلاعاتی، توسعه ای بودن، قابلیت بررسی داشتن، نظم داشتن، تخصص طلبی، قابلیت تعمیم، دقت طلبی، واقعی بودن، قاعده تجاهل، صبر طلبی، جرات طلبی، نیاز به مدیریت واحد، رعایت اصل بیطرفی، اجتهادی بودن تحقیق.

کار تحقیق باید نتیجه ای داشته باشد، که مبین ماهیت پدیده یا تشخیص رابطه بین پدیده ها و اشیا باشد. به بیان دیگر، محقق باید در انتهای کار و بر اساس نتایج حاصل شده توانایی ارائه نظریه ای را که چگونگی واقعیت و حقیقت را توضیح دهد، داشته باشد. تحقیق علمی پیش نیاز هایی دارد، منجمله، فرهنگ تحقیق و محقق بودن، دارا بودن سازمان نوین و بودجه، ابزار تحقیقاتی، فراغت لازم برای محقق، ضوابط و مقررات مالی و اجرایی. در تحقیقات علمی و مراحل انجام آن آمار جایگاه ویژه ای دارد، طبقه بندی ها در قالب اعداد و ارقام، کار مطالعه و بررسی یک پدیده را نیز ساده می کند. کار برد آمار در تحقیق شامل، مرحله نمونه گیری، مرحله گردآوری و طبقه بندی اطلاعات، مرحله تجزیه و تحلیل اطلاعات، تبیین و نمایش نتایج تحقیق. کامپیوتر در تحقیقات علمی و مراحل انجام آن توانایی ویژه ای دارد، ادبیات موضوع تحقیق و مطالعه سوابق، طبقه بندی داده ها، تجزیه و تحلیل داده ها، تنظیم و نگارش گزارش تحقیق، از موضوعات دیگر می باشند.

تعریف علم

علم در لغت به معنای یقین، معرفت و دانش است، واژه علم در مفهوم کلی خود بر هر نوع آگاهی نسبت به اشیا، پدیده ها، روابط و... اطلاق می شود. به علم در مفهوم کلی و عام آن knowledge اطلاق می شود، ولی از واژه علم مفهوم خاصی نیز تعبیر شده است و آن science است، که مقصود آن بخشی از دانستنی ها و آگاهی های نوع بشر است که به روش های تجربی قابل اثبات و تأیید باشد؛ این نوع علم بیشتر مترادف با علوم تجربی و طبیعی به کار گرفته شده است. انیشتین در تعریف علم می گوید: علم کوششی برای تطبیق تجربه حسی نامنظم و متنوع به یک سیستم فکری است، که منطقا متحد الشکل باشد. در این سیستم تجربیات واحد با جنبه تئوریک یا نظری باید طوری همبسته باشند که هماهنگی آن ها متمایز و متقاعد کننده باشد. به دانایی قرن 21 مراجعه شود.

بنا به تعریفی علم سه بخش دارد، علوم نظری، علوم عملی و علوم ابداعی، در نظری دیگر علوم شش طبقه دارد، که هر قدر از طبقه اول به سوی طبقه ششم برویم از کلیت آن کاسته می شود. این طبقات عبارتند از، جغرافی ـ تاریخ ریاضیات، هیأت، فیزیک، شیمی، زیست شناسی. در دیدگاه های مختلف برای علم و دانش و طبقات آن توضیحات دیگری هم گفته شده است، مانند علوم جهانی و علوم عقلانی و غیره و غیره.

علوم انسانی ــ که در یک طبقه بندی کلی به دو گروه تقسیم می شود، گروه اول شامل معلوماتی است که منشأ تشکیل آن ها را عقل و فکر و احساس انسان تشکیل می دهد. مانند فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات و نظایر این ها. گروه دوم شامل معلوماتی است که منشأ آن ها را رفتار انسان تشکیل می دهد، روانشناسی، جامعه شناسی، اقتصاد، مدیریت و مانند این ها. گاه از این معلومات به علوم اجتماعی نیز تعبیر می شود که به نظر نمی رسد اطلاقی عام و فراگیر باشد، از این رو بهتر است تحت عنوان علوم انسانی از نوع گروه دوم قرار داده شود.

نظریه ـ که در تحقیقات علمی از جایگاه ویژه ای برخوردار است، برداشت دوگانه ای از این مفهوم وجود دارد. یکی برداشت عامیانه است، که به جای نظر به کار می رود، دوم برداشت صحیح و علمی از این مفهوم است، بدین معنا که نظریه جنبه تبیینی دارد و بنیاد هر فعالیت علمی را تشکیل می دهد. نظریه ها را به طور کلی می توان به دو گروه تقسیم کرد، نظریه های تبیینی، این نظریه ها موضوع علم هستند. نظریه های تجویزی و توصیه ای، این نظریه ها عمدتاً ماهیت سیاسی- اجتماعی دارند و ممکن است، بر اساس یک سری پیش فرض های اعتقادی، ایدئولوژیک، فرهنگی، سیاسی و حتی علمی ارائه شوند.

درباره جایگاه نظریه در تحقیقات علمی نیز دیدگاه های مختلفی وجود دارد، عده ای به روش قیاسی اصالت داده معتقدند، که نظریه مبنای تحقیق در انتخاب موضوع و فرضیه سازی و روش های کار است، و نتیجه آن به تأیید یا رد نظریه می انجامد. عده ای دیگر بر عکس به روش استقرایی اصالت داده معتقدند که پس از مطالعه و مشاهده و تجربه واقعیت های قابل آزمایش، می توان به یک نظریه که حاصل کار تحقیق است دست پیدا کرد. عده ای هم این دو نگرش را با یکدیگر ترکیب نموده، ابتدا بر اساس مشاهدات محدود تر، چهار چوب نظری یک واقعیت را در ذهن خود پی ریزی می کنند، و سپس با مطالعه مصادیق و واقعیت های آن نظریه خود را مورد ارزیابی قرار می دهند. عقیده ای می گوید، سازه های تصوری یا فرضیه هایی درباره ماهیت واقعی است.

نظریه علمی ویژگی های دارد، مبین ماهیت پدیده یا روابط علت و معلولی بین پدیده ها و متغیرهاست، که از ترکیب مفاهیم، قضایا و قوانین ویژه، به صورت نظام یافته درباره یک واقعیت به وجود می آید، و تشکیل یک مجموعه واحد را می دهد، و قدرت پیش بینی و آینده نگری را دارد. نظریه می تواند چهار چوب مفهومی مناسبی را برای انجام دادن تحقیقات، چه در بعد انتخاب مسئله و پردازش آن و چه در بعد تدوین فرضیه و مدل های علمی و چه در بعد روش های کار، ارائه دهد. مفاهیم و قضایای نظریه از مصادیق بیرونی بر خور دارند، و یا قابل آزمایشند. نظریه نباید با سایر نظریه های علمی مسلم و قطعی که پذیرفته شده و تأیید شده است، و نیز امور بدیهی در تضاد و تعارض باشد.

قوانین علمی

اصول کلی هستند که از رابطه حتمی، قطعی و دائمی بین متغیرها خبر می دهند، مثلا فلزات بر اثر حرارت منبسط می شوند، یا اصطکاک باعث تولید انرژی حرارتی می شود. برای قانون علمی مشخصاتی بیان کرده اند، قانون علمی باید کلی بوده بر تمام مصادیق خود تطبیق کند، و حتی یک مورد متناقض با آن دیده نشود. دقیق، روشن و مشخص بیان گردد و دو پهلو نباشد، در کلیه موارد و تمامی زمان ها و مکان ها قابل اثبات باشد. یک قانون علمی باید با آزمایش های متعدد نتیجه واحد و یکسان بدهد، براساس اطلاعات صحیح، وسیع و استدلال اصولی پایه گذاری شده باشد، رابطه علت و معلولی بین دو متغیر یا پدیده را بیان نماید، موضوعات مختلفی برای قوانین علمی تعریف می شود.

دلیل خواستن یا استدلال، تمسک فکر به معلومات جهت کشف مجهولات است، استدلال به سه نوع تقسیم می شود، قیاس، استقراء و تمثیل. استدلال قیاسی، در این نوع فکر از طریق معلومات کلی، مجهولات جزئی را کشف می کند. استدلال استقرائی، در این روش فکر با استفاده از معلومات جزئی و بر قراری ارتباط بین آن ها حکم کلی یا در واقع قانون علمی را نتیجه می گیرد. تمثیل از مشابهت یک معلوم برای مجهول است، ارزش معرفتی تمثیل را کمتر از قیاس و استقرا می دانند، و می گویند قیاس برای یقین مفید است، و استقرا برای ایجاد ظن و تمثیل برای احتمال.

دگرگونی یا متغیر، ویژگی یا صفت یا عاملی است، که بین افراد جامعه مشترک بوده، و می تواند کمیت و ارزش های متفاوتی داشته باشد. متغیر ها انواع گوناگونی دارند، و بر اساس مبانی مختلفی طبقه بندی می شوند. متغیر های کمی متصل، کمی منفصل، متغیر های کیفی، و دو وجهی. همچنین متغیرها بر اساس رابطه، متغیر های مستقل، تابع و وابسته، میانگر یا واسطه. انواع متغیرها بر اساس نقش، شامل اند علمی، توصیفی، متغیر های ارزشی مانند، دو ارزشی، چند ارزشی، متغیر های جانبی، متغیر های تعدیل کننده، کنترل شونده، مزاحم و مداخله گر. متغیر های یک تحقیق باید قابلیت سنجش و اندازه گیری داشته باشند، یعنی باید به شاخص ها و مفاهیم عینی تری تبدیل گردند، تا بتوان آنها را مشخص و اندازه گیری نمود. در صورتی که امکان سنجش و اندازه گیری آن ها نباشد، محقق نمی تواند فرضیه های تحقیق خود را ارزیابی نماید. بنابر این، شرط اول این است، که دگرگون ها یا متغیرها به شیوه ای تعریف شوند، که مشاهده پذیر و قابل سنجش باشند. شرط دوم، معیارهای اندازه گیری در جمع آوری اطلاعات به گونه ای به کار گرفته شوند، که امکان ارزیابی فرضیه ها وجود داشته باشند. چنانچه این شرایط در مورد تعریف مشخصات متغیر های تحقیق رعایت شود، می توان گفت که متغیر، عملیاتی شده است.

فرایند تحقیق علمی، مجموعه مراحل منظم و پیوسته ای است، که امر تحقیق علمی را از آغاز تا پایان امکان پذیر می نماید. فرایند تحقیق علمی عموماً پنج مرحله پیوسته دارد: 1 ـ انتخاب، تحلیل و تبیین مسئله تحقیق، 2 ـ گزینش، طراحی و تشریح روش های کار، 3 ـ گردآوری اطلاعات و داده ها، 4 ـ طبقه بندی و تجزیه و تحلیل و تفسیر داده ها، 5 ـ تدوین گزارش تحقیق.

تحقیقات علمی، که بر اساس دو مبنا، اول هدف تحقیقات بنیادی است، که گاه مبنایی یا پایه ای می گویند، و شامل تجربی و نظری است، دوم ماهیت و روش آن می باشد. تحقیق وقت گیر بوده، و احتیاج به منابع مالی دارد، و معمولا به وسیله مراکز علمی و دانشگاهی انجام می شود.

تحقیقات کاربردی، که از زمینه و بستر شناختی و معلوماتی تحقیقات بنیادی ایجاد شده است، به نوعی از تحقیقات کاربردی، تحقیقات توسعه ای می گویند. هدف تحقیقات کاربردی توسعه رفاه و آسایش و ارتقای سطح زندگی و نیازمندی های بشر و بهبود و بهینه سازی ابزارها، روش ها، اشیاء و الگوها و چگونگی افزایش تولید یا گسترش سازمان می باشد. تحقیقات کاربردی از نظر زمانی زودتر از تحقیقات بنیادی انجام می گیرد، درآمد زاست و به همین دلیل طرفداران بیشتری دارد.

تحقیقات عملی، حل مسئله یا مشکلات است و نوعی تحقیق کاربردی محسوب می شود. از نمونه های تحقیقات عملی، کشف علل افزایش ترک خدمت کارکنان یک مؤسسه و راه حل آن، شناسایی علل کاهش بهره وری یک واحد تولیدی و راه حل آن است. تحقیقات عملی بر اساس ماهیت و روش به پنج گروه تقسیم می شود، تاریخی، توصیفی، همبستگی، تجربی، علتی.

تحقیقات تاریخی، اصل کار انوش راوید می باشد، که بخشی از آنها را در وب منتشر می کند، البته مهم ترین مشکل این تحقیق، عدم حضور محقق در صحنه واقعه است. مشکل دیگر تحقیقات تاریخی، سازمان دادن اطلاعات و مدارک گرد آوری شده می باشد، که انوش راوید در این دوران انفجار اطلاعاتی، با قرار دادن لینک های مختلف تا حدودی مشکل را بر طرف نموده است. منابع تحقیقات تاریخی را می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد، دست اول، و دست دوم یا چندم. منابع دست اول مستقیما در ارتباط با حادثه یا پدیده قرار می گیرند، و ممکن است به شکل کتبی، شفاهی، تصویری، مادی و مانند آن مشاهده شوند. منابع دست دوم و چندم، که غیر مستقیم با حادثه اصلی در ارتباط بوده، و به اتکای منابع دست اول تهیه شده اند. این منابع به صورت نقل قول های مستقیم یا غیر مستقیم یا به صورت کتبی یا شفاهی، در زمان های مختلف چند دست گشته، و از سندی به سند دیگر انتقال یافته اند، بدین جهت چندان قابل اعتماد نمی توانند باشند. عموماً منابع تحقیق تاریخی شامل، مکتوب، شفاهی، تصویری، ساختمانی، مادی وابزاری و اسناد الکترونیکی می باشند.

نقد نیز مهم است و دو نوع می باشد، بیرونی و درونی. نقد بیرونی حقیقی بودن و اصالت سند را مورد بررسی قرار می دهد، یعنی اینکه آیا سند مربوط به واقعه است یا خیر، و یا جعلی است. محقق تاریخی باید سند را با اسناد و شواهد تاریخی مربوط مقایسه نماید، مثلا او باید امضا و مهر، تاریخ، نوع جوهر و خط به کار رفته، و اصالت اخلاقی سند گذار را در نظر داشته باشد. پس از اطمینان از صحت ارتباط سند با موضوع مورد مطالعه، با نقد درونی به ارزیابی محتوای مطالب پرداخته شود، که آیا اطلاعات صحیح است، و تصویر درستی از موضوع یا واقعه ارائه می دهد، آیا مطالب آن با موازین عقلی تطبیق می کند، آیا مطالب آن با سایر اطلاعات تأیید شده از منابع دیگر همخوانی و تناسب دارد، در اینجا.

تحقیقات توصیفی، به دنبال چگونه بودن موضوع است و می خواهد بداند پدیده، متغیر، شی یا مطلب چگونه است. به عبارت دیگر این تحقیق وضع موجود را بررسی می کند، و به توصیف منظم و نظامدار وضعیت فعلی آن می پردازد، و در صورت لزوم ارتباط بین متغیرها را بررسی می نماید. این گونه تحقیقات توصیفی از نظر شیوه نگارش و پرداختن به مسئله تحقیق به دو دسته تقسیم می شوند، توصیفی محض، و تحلیلی. تحقیقات توصیفی سه یا چهار گروه تقسیم می شود، زمینه ای، موردی، خارجی، اصالتی. این تحقیق به مطالعه ویژگی ها و صفات افراد جامعه می پردازد، وضعیت فعلی جامعه آماری را در قالب چند صفت یا متغیر مانند سن، جنس، وزن و... در بر می گیرد. تحقیقات توصیفی زمینه ای که تحقیقات پیمایشی هم گفته می شود، منظور آن شناخت صفات، ویژگی ها، عقاید، نگرش ها، رفتارها و سایر مسائل افراد یک جامعه از طریق مراجعه به آن هاست. تحقیق توصیفی موردی یا ژرفانگر، مطالعه یک مورد یا یک واحد و کاوش عمیق در آنهاست، مانند تحقیق درباره ویژگی ها و رفتار یک دانش آموز ناسازگار یا تیزهوش. تحقیق توصیفی تحلیل و محتوا، به منظور توصیف عینی و کیفی محتوای مفاهیم به صورت نظام دار انجام می شود. تحقیقات اصالتی متن های مکتوب، شفاهی و تصویری درباره موضوعی خاص است، نظیر کتابها، مقاله ها، روزنامه ها، مجله ها، مطالب نوار و فیلم. محقق در چنین تحقیقی به دنبال تجزیه و تحلیل و توصیف مطالب است، مثلا اگر محققی بخواهد دشواری یک کتاب را تعیین کند.

تحقیقات همبستگی یا همخوانی، برای اطلاع از وجود رابطه بین متغیرها انجام می پذیرد، ولی در آن ها الزاما کشف رابطه علت و معلولی مورد نظر نیست. در تحقیق همبستگی بر کشف وجود رابطه بین دو گروه از اطلاعات تاکید می شود، و به دو شکل مثبت و منفی است. همبستگی مثبت جهت تغییر در یک متغیر با جهت تغییر در متغیر دیگر همسو است، مانند رابطه بین شیب رودخانه و شدت آن، یا رابطه بین قدرت خرید مردم و حجم تقاضا. همبستگی منفی جهت تغییرات یک متغیر است، که با جهت تغییرات متغیر دیگر همسو نیست، مانند رابطه بین قیمت ها و قدرت خرید مردم.

تحقیقات علتی، کشف علت ها یا عوامل بروز یک رویداد یا حادثه یا پدیده است، بنابر این پس از آن که واقعه ای روی داد، تحقیق در باره آن شروع می شود. در این جا محقق در متغیرها دخل و تصرفی انجام نداده زیرا اساسا حضور نداشته، و آن ها را نمی شناسد بلکه تحقیق علتی را انجام می دهد. برای مثال خانه یا محل کاری دچار آتش سوزی شده، اتومبیل یا کارخانه ای از کار افتاده، می خواهد علت یا عوامل حادثه را بشناسد تا نسبت به پیشگیری مسئله مشابه در آینده اقدام کند. تحقیقات علتی معمولا از نوع کاربردی هستند و نتایج آن ها برای جلوگیری از تکرار حوادث و وقایع نامطلوب، یا توسعه وقایع و حوادث مطلوب مورد استفاده قرار می گیرد.

تحقیقات تجربی، کنترل متغیرها و مشاهده پدیده و سنجش رابطه علت و معلولی بین متغیرها و حضور فعال محقق در صحنه آزمایش شناخته می شوند. تحقیقات تجربی در حوزه علوم انسانی بویژه روانشناسی، تعلیم و تربیت، جامعه شناسی، جغرافیای انسانی، مدیریت، تربیت بدنی، اقتصاد، مانند آنها کار برد دارد. این تحقیقات در حوزه علوم انسانی برای شناخت تأثیر متغیر های علتی انجام می شود، و به درک روابط علت و معلولی بین متغیرها کمک می نماید.

فرضیه سازی، یکی از مراحل حساس تحقیق را تشکیل می دهد، زیرا فرضیه ها نقش راهنما را دارند و به فعالیت های تحقیقاتی جهت می دهند. فرضیه ها کمک می کنند محقق سهل الوصول ترین راه ها و محتمل ترین جهت ها را برای رسیدن به هدف تحقیق انتخاب کنند. فرضیه گمانی موقتی است که درست بودن یا نبودنش باید مورد آزمایش قرار گیرد. فرضیه ها ضمن اینکه به محقق برای پیگیری و انجام دادن امور تحقیق جهت می دهد، باعث می گردد که مطالعه منابع و ادبیات مربوط به موضوع تحقیق جهت دار شود، و از مطالعه منابعی که ربطی به پژوهش ندارند جلوگیری به عمل آید. دوم، پژوهشگر را نسبت به جنبه های موقعیتی و معنی دار مسئله پژوهش حساس تر می نماید. سوم، فرضیه باعث می شود تا محقق مسئله پژوهش را بهتر درک کند و روش های جمع آوری اطلاعات را بهتر تعیین نماید. چهارم، فرضیه چهارچوبی برای تفسیر اطلاعات جمع آوری شده و نتیجه گیری ازآن ارائه می دهد. فرضیه ها دو نوع هستند، اول فرضیه تحقیق که به دو نوع جهت دار و بدون جهت تقسیم می شود، و از وجود رابطه یا اثر و یا تفاوت بین متغیرها خبر می دهد، در واقع وجود این حالات را تأیید نموده آن را واقعی و حقیقی می داند.

مثال فرضیه تحقیق جهت دار، به نظر می رسد کارایی کارگران آموزش دیده بیشتر از کارگران آموزش ندیده است. مثال فرضیه تحقیق بدون جهت، به نظر می رسد بین آموزش کارگران و کارایی آن ها رابطه وجود دارد. فرضیه صفر، که به فرضیه آماری یا پوچ نیز موسوم است، بر خلاف فرضیه تحقیق، وجود رابطه، اثر یا تفاوت بین متغیرها را رد کرده و انکار می نماید و اظهار می دارد، که این حالات واقعی نیست و حقیقت ندارد، و صرفاً ناشی از تصادف و اشتباهات آماری بویژه اشتباه در نمونه گیری است. مثال فرضیه صفر، به نظر می رسد کارایی کارگران آموزش دیده و آموزش ندیده مساوی است. فرضیه باید در چهار چوب نظری تحقیق تدوین شود و قدرت تبیین حقایق را داشته باشد، بتواند پاسخ مسئله تحقیق را بدهد، قابلیت حذف حقایق نا مرتبط با مسئله تحقیق را داشته باشد، شفاف، ساده و قابل فهم باشد، قابلیت آزمون را داشته باشد. فرضیه نباید با حقایق مسلم و اصول علمی تأیید شده و پذیرفته شده مغایرت داشته باشد، یک فرضیه خوب اصطلاحات و واژه های اختصاصی دارد.